Fjandakornið

Á föstudagskvöldið spilaði ég með hljómsveitinni minni fyrir árshátíð hjá unglingum í grunnskóla. Þetta voru ótrúlega hressir krakkar, opnir og glaðir og kátir. Þau dönsuðu og sungu eins og þau ættu lífið að leysa og þau áttu svo sannarlega skilið alla þá gleði sem þau sýndu.

Það var hrein unun fyrir okkur félagana að skemmta þessu unga fólki, ekki síst vegna þess að þarna var um að ræða hóp fólks þar sem enginn var drukkinn. Allir voru allsgáðir, kátir og eina víman var gleðivíman sem fylgir því að dansa og skemmta sér í góðra vina hópi. Vissulega voru nokkrir krakkar í salnum ennþá feimnir og ekki tilbúnir að sleppa sér, en það er eðlilegur fylgifiskur unglingsáranna.

Þegar ég var unglingur var ég ekki byrjaður að drekka. Satt að segja byrjaði ég ekki að drekka fyrr en ég var nítján ára (já, ég er líka lögbrjótur). Ég er feginn að það æxlaðist þannig. Eftir á að hyggja var það afskaplega skynsamleg ákvörðun, þótt það hafi verið erfitt á stundum, enda mikill hópþrýstingur í gangi. Og hópþrýstingur er ekki endilega hópur af krökkum ýtandi að manni vínflösku og segjandi: Kommon, vertu kúl. Hópþrýstingur er líka sú tilfinning að maður sé á einhvern hátt asnalegur, utangátta, skrýtinn af því maður er ekki að taka þátt í einhverju sem öllum öðrum virðist sjálfsagt.

Ég man sérstaklega vel eftir einu kvöldi þegar ég var fjórtán eða fimmtán ára. Ég var bara í góðum gír í Kraftgallanum mínum úti í bæ hnoðandi snjóbolta, í góðum göngutúr, en jafnaldrar mínir voru allt í einu farnir að ráfa um með kókflöskur sem voru ekki lengur bara kókflöskur. Þau voru farin að slást, rífast hátt og veltast um á götunni. Þau voru líka farin að halda partí og mæta í partí þar sem stemmningin var allt önnur en sú sem ég áður þekkti. Allt í einu var maður svona hálfpartinn einn í heiminum innan um fólk sem bjó í allt öðrum heimi.

Eitt af því besta við unglinga er að það er ekki ennþá búið að troða þeirri lygi í hausinn á þeim að það sé ekki hægt að skemmta sér án áfengis. Síðan ég byrjaði að drekka fyrir meira en tíu árum hef ég ekkert verið að flýta mér við það heldur. Mér nægir einn góður bjór í góðra vina hópi, jafnvel tveir. Svo er þetta bara spurning um að skemmta sér vel og gleðjast með vinum sínum. En það er bara svo ofboðslega mikið af fólki sem hreinlega getur ekki lengur skemmt sér nema öskufullt. Og það er sorglegt að sjá. Það að skemmta sér án áfengis virðist í samfélagi hinna fullorðnu frekar vera undantekning en hefð.

Það er stórskemmtilegt að vinna með unglingum sem enn eru lausir við þessa heimskulegu blekkingu. Unglingar hafa áhugaverða og skemmtilega heimssýn og þeir kunna svo sannarlega að skemmta sér vel saman, strax og feimninni sleppir. En feimnin er líka eðlilegur fylgifiskur aldursins, lamandi og nístandi, svo freistingin hlýtur að vera mikil að finna eitthvað töfralyf sem slakar á henni.

Ég skil ósköp vel hvers vegna það er svona auðvelt að grípa til hömlulosandi drykkja til að eiga auðveldara með samskipti við jafningjana. En því miður endar það allt of oft svo að það verður eina leiðin. Unglingsárin eiga að vera árin sem við lærum samskiptin, en þökk sé áfenginu sleppa ósköp margir við að temja sér þá vandlærðu list.

Ekki veit ég ástæðu þess að neysla áfengis átti ekki við mig sem ungling. Ef eitthvað, var ég feimnari en gengur og gerist, dálítið utangátta. Þá var ég svo sannarlega enginn snillingur í samskiptum við hitt kynið. Tilhugalíf hins fjórtán ára Svavars fólst í snjóglímu og helst að kaffæra stelpur í snjó. Fimmtán ára réð feimnin ein.

Það er fátt sem mig langar meira en að hjálpa unglingum að skilja að það er enginn að segja þeim að byrja aldrei að drekka. Heldur bara það að bíða á meðan þau eru að taka út þennan mikilvægasta þroska ævinnar. Hversu marga þroskahefta menn hefur maður ekki hitt niðri í bæ, sem betur hefðu beðið aðeins með að byrja að drekka? Eða konur? Það er nefnilega mikil hætta á því að félagslegur þroski fólks heftist alvarlega þegar það læsist inni í þeim lífsstíl að djamm og drykkja séu einu valkostirnir þegar kynnast skal nýju fólki. Að ekkert annað sé hægt að gera um helgar en að drekka frá sér allt vit og eyða næstu dögum í þynnku.

Nú er ég ekki að segja að minn félagsþroski sé neitt sérstakur, enda hef ég alltaf verið óttalega mikill furðufugl. En ég er nokkuð viss um að ég væri síst betur staddur hefði ég byrjað að drekka fjórtán eða fimmtán ára eins og svo margir jafnaldrar mínir.

Ég vildi að ég gæti með einhverjum hætti komið þeim fróðleik til unglinganna að það liggur ekkert á. Endilega að nota þessi nokkru áhyggjulausu ár til þess að læra að láta sér líða vel með sjálfan sig. Vinkona mín sagði um daginn við mig að til þess að blómstra í sambandi verði maður að læra að vera einn. Það gæti eins vel gilt um neyslu áfengis. Til þess að vera heilbrigður með víni verður maður að geta verið heilbrigður án þess.

Allt of margir verða algjörir leiðindadurgar og svín þegar þeir drekka. Og nú meina ég þetta ekki bara í karlkyni. En unglingar eru (sem betur fer) gæddir óseðjanlegri forvitni og þörf til að reka sig á hlutina. Þeir láta sko engan fullorðinn segja sér hvað er rétt og hvað er rangt. Og það er einmitt það sem gerir unglinga svo frábæra. En maður vildi bara óska þess að þeir tækju mark á okkur á þessari einu vígstöð.

Ungt fólk þarf vissulega að læra af eigin mistökum. Það á erfitt með að læra af mistökum annarra. Því miður er það að byrja snemma að drekka mistök sem er mjög erfitt að læra af, því þau leiða fólk í hugarfar. Og hugarfar er eins og hjólför, það er alltaf erfitt að komast upp úr þeim ef þau eru djúp og fjölfarin. Hið sanna frelsi felst í því að forðast þessi hjólför. Og því segi ég við unglingana: Búið til ykkar eigin vegi, ekki gera eins og fullorðna fólkið. Þið sjáið hvað það er glatað í hjólförunum sínum. Þorið að vera sjálfstæð.

Svavar Knútur Kristinsson (svavar@mbl.is)

Þegar nýr fjölskyldumeðlimur bætist við í fjölskyldu okkar dettur okkur heldur ekki í hug að hundsa hann og hafa ekki með í fjölskylduathöfnum.

Frá því ég var lítill drengur hefur mig alltaf dreymt um heim þar sem allir búa saman í sátt og samlyndi, en eftir því sem ég eldist geri ég mér sífellt betur grein fyrir því hvað þessi draumur er bæði fjarlægur og óraunsær. Ótti, átök og óöryggi virðast liggja djúpt í mannlegu eðli og ég er ekki frá því að í þessum dimmu hornum mannssálarinnar leynist hlutar af því sem gerir manninn sérstakan, rætur ýmissa framfara og uppgötvana mannsins. Engu að síður óska ég einskis frekar en að fólk geti lifað saman í friði.

Á dögunum kom út könnun sem gerð var fyrir Rauða kross Íslands þar sem í ljós kom að viðhorf unglinga í efstu bekkjum grunnskóla til nýbúa eru að færast til hins verra. Mig hryllir við þeirri tilhugsun að fordómar ungs fólks gegn fólki af erlendum uppruna séu að aukast hér á landi.

En hverjar eru orsakir þessara auknu fordóma og óvildar unglinga gagnvart fólki sem kemur hingað frá löndum utan Vestur-Evrópu? Hvers vegna er ungt fólk, sem ætti að vera opið fyrir nýju fólki, nýjum hugmyndum, farið að óttast svo hið óþekkta?

Ég viðurkenni það fyrstur manna að mér er meinilla við tónlistarmyndbönd þau sem tröllríða öllu þessa dagana. Þar hoppa rapparar um með gullkeðjur, seðlabúnt og skotvopn ásamt því sem fjórða eignin, næstum allsnakin gjafvaxta kona, helst í fleirtölu, dillar sér og nuddar sér utan í "hetjuna" eða bíl hennar. Margir gætu tengt þetta við kynþáttafordóma, en mér er einfaldlega meinilla við þá efnishyggjudýrkun og kvenfyrirlitningu sem birtist í þessum myndböndum. Þá ýta þau enn frekar undir þá hugmynd hjá ungu fólki að það sé flott að vera vondur, að vera harður og svalur, eiga illa fengna peninga og níðast á konum. Ég held að þrátt fyrir að í þessum myndböndum sé fyrst og fremst að finna aðila af framandi húðlit séu þau engu að síður hluti af því vandamáli sem við stöndum frammi fyrir. Þau ala á óþoli og ofbeldi gagnvart þeim sem ekki eru "kúl".

En sleppum nú gerviglæpamönnunum aðeins. Meginrót vandamálsins er ekki að finna á Popptíví, Skjáeinum eða á Netinu. Meginrót vandans liggur hjá okkur, hjá foreldrum, fjölskyldum, kennurum, stjórnmálamönnum, blaðamönnum og öllum þeim sem móta hugarheim ungs fólks.

Hluta vandamálsins má án efa rekja til foreldra sem smita börn sín af fordómum sínum. Foreldra sem nota niðrandi orð um nýbúa á heimilunum. Það er lítið við því að gera annað en að vona að foreldrarnir sjái að sér eða vinna í þessu með börnunum í skólunum.

Stóra vandamálið felst þó í eftirfarandi: Íslendingar hafa til langs tíma þjáðst af sama raggeitarskap, í samskiptum við nýbúa, og aðrar vestrænar þjóðir. Við höfum tekið á móti þeim og komið þeim fyrir og síðan ekki söguna meir. Við höfum ekki dirfst að skipta okkur af þeim og vinna með þeim að því að aðlagast okkar samfélagi. Nýbúar einangrast, þeir læra ekki tungumálið. Unglingarnir eignast ekki íslenska vini og taka ekki þátt í félagslífi eða íþróttum. Af hverju? Af því að lítið sem ekkert hefur verið gert til að toga þá út úr einangruninni. Þess vegna hanga unglingarnir saman í klíkum óöryggis, "asískum gengjum". Það má ekki taka þessi mál vettlingatökum.

Vissulega hafa Rauði krossinn, Alþjóðahúsið og félagsmiðstöðin 100og1 auk fleiri aðila unnið aðdáunarvert starf en betur þarf ef duga skal. Það er sama hversu upplýstur maður er, óttinn og vanlíðanin sem maður upplifir þegar maður sér klíku af utangarðsunglingum framundan hefur sig yfir alla upplýsingu. Ekkert magn fræðslu í grunnskólum kemur í staðinn fyrir að leiða saman ólíka hópa og láta þá vinna saman að verkefnum, félagsstarfi og íþróttum. Skellum krökkunum saman í fótbolta hæfilega blandað í nokkrar vikur og sjáum hvað gerist.

Fólk af erlendum uppruna kemur hingað í tvennum tilgangi, annars vegar sem gestir og hins vegar sem nýir fjölskyldumeðlimir í íslensku samfélagi. Þrátt fyrir eðlilegar reglur gestrisninnar líður góður gestgjafi gestum sínum ekki hvers konar hegðun sem er. Þegar nýr fjölskyldumeðlimur bætist við í fjölskyldu okkar dettur okkur heldur ekki í hug að hundsa hann og hafa ekki með í fjölskylduathöfnum.

Það má segja að nýbúar séu nýir meðlimir í fjölskyldunni Íslandi. Þeir verða að virða húsreglur og siði fjölskyldunnar og laga sig að þeim og við verðum skilyrðislaust að koma til móts við okkar nýju bræður og systur, kenna þeim almennilega íslensku, gera þeim grein fyrir okkar siðum og takmörkum og taka þau með okkur í leiki og starf.

Það að taka vel á móti útlendingum sem koma hingað til að búa er ekki að láta allt eftir þeim og láta þá afskiptalausa. Það er heldur ekki að ætlast til þess að þeir hætti öllum sínum siðum og menningu. Markmið okkar hlýtur að vera að leggja rækt við sérstöðu okkar nýju landsmanna og um leið að tryggja að sú sérstaða brjóti ekki ramma laga og siða, þess sem hér er talið gott og rétt. Sem samfélag hljótum við að gera kröfur til okkar sjálfra og einnig til gesta okkar og nýrra Íslendinga. Við verðum að hafa þroska til að aðgreina neikvæða þætti menningar frá jákvæðum þáttum. Við verðum líka að hafa þroska til að brjóta ísinn gagnvart fólki og draga það inn í samfélagið, draga það með í leiki og starf. Annars getum við kvatt allar tálsýnir sem við höfum um opið samfélag umburðarlyndis og kærleika. Íslendingar ættu að vera manna færastir um að "taka á þessu."